W 1918 roku Rząd Polski utworzył w Warszawie Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny, przemianowany 7 września 1923 roku przez Radę Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej na Państwowy Zakład Higieny. W związku ze złą sytuacją epidemiologiczną i szerzącymi się epidemiami duru wysypkowego, cholery, gruźlicy, czerwonki i wielu innych chorób zakaźnych, początkowo głównym zadaniem statutowym Instytutu było:
„rozpoznawanie chorób zakaźnych, badanie ich istoty, źródeł powstawania, sposobów zwalczania oraz wyrób i badania doświadczalne surowic, szczepionek, krowianki i innych produktów bakteryjnych.”
Wraz z poprawą epidemiologicznej sytuacji chorób zakaźnych prace Państwowego Zakładu Higieny zaczęły koncentrować się przede wszystkim na zagadnieniach higieny. Znalazło to odbicie w statucie z 1927 roku, który na czoło zadań Instytutu wysuwa:
„prowadzenie badań naukowych w zakresie higieny publicznej celem przystosowania zdobyczy wiedzy dla potrzeb zdrowia publicznego”.
Zakres działalności naukowo-badawczej i usługowej Państwowego Zakładu Higieny obejmował takie zagadnienia jak profilaktyka, diagnostyka i leczenie chorób zakaźnych, higiena pracy, higiena psychiczna i higiena odżywiania, badania żywności i przedmiotów użytku, inżynieria sanitarna i administracja sanitarna jak również podlegała Instytutowi kontrola surowic i szczepionek oraz innych leków.
W związku z przejęciem przez Państwo wielu prywatnych zakładów produkujących szczepionki i surowice odpornościowe, w Państwowym Zakładzie Higieny utworzono Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek. Wytwarzano w nim 32 rodzaje różnych szczepionek, jak np. szczepionkę przeciw cholerze, czerwonce, durowi brzusznemu, ospie i wściekliźnie oraz 10 różnych surowic odpornościowych – błoniczą, czerwonkową, tężcową i paciorkowcową. Produkowane były również preparaty diagnostyczne.
Od 1924 roku Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek PZH jako jedyny w Polsce wytwarzał insulinę. Szczepionki produkowane w PZH były szeroko znane zagranicą, np. Liga Narodów organizując szczepienia ochronne ludności Grecji wykorzystała w tym celu szczepionki PZH, jak również na Jej zlecenie duże ilości szczepionek przeciw cholerze, durowi i czerwonce wysyłane były do Rosji. Wszystkie produkty biologiczne wytwarzane w PZH, a także sprowadzane z zagranicy, podlegały obowiązkowym badaniom w Zakładzie Badania Surowic i Szczepionek.
Rosnące potrzeby publicznej służby zdrowia, szeroka działalność profilaktyczna w zakresie zwalczania chorób zakaźnych, kontroli żywności i wody oraz konieczność rozwiązywania innych zagadnień sanitarnych na terenie całej Polski, były powodem utworzenia 13 filii w większych miastach Polski podległych Centrali w Warszawie.
Filie PZH powstały w Gdyni, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Lwowie, Łucku, Łodzi, Poznaniu, Stanisławowie, Toruniu, Wilnie, Brześciu nad Bugiem i w Katowicach.
W 1939 roku filia w Gdyni przekształcona została w Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej istniejący do chwili obecnej.
Działalność naukowo-badawcza i usługowa była prowadzona w Państwowym Zakładzie Higieny w Działach: Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej, Surowic i Szczepionek, Chemii, Badania Żywności i Przedmiotów Użytku oraz Wody, a także w należących do Państwowej Szkoły Higieny Oddziałach: Epidemiologii i Statystyki, Higieny Pracy i Techniki Sanitarnej.
Obok działalności naukowo-badawczej i usługowej Państwowy Zakład Higieny rozwijał działalność dydaktyczną. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 19 marca 1922 roku została powołana na terenie Państwowego Zakładu Higieny, pierwsza w Europie Państwowa Szkoła Higieny.
Budowa siedziby Szkoły była możliwa dzięki pomocy Fundacji Rockefellera, która w następnych latach organizowała i sponsorowała szkolenia pracowników PZH w ośrodkach amerykańskich (Rockefellerczycy), a także w okresie kryzysu gospodarczego wspomagała finansowo działalność wzorcowych ośrodków zdrowia i Działu Produkcji Surowic.
Do 1939 roku w Państwowej Szkole Higieny przeszkolono dla potrzeb publicznej służby zdrowia 2455 lekarzy oraz 6000 osób personelu pomocniczego. Rocznie organizowano około 15 kursów o bardzo różnorodnej tematyce, jak np.: mikrobiologia lekarska, higiena publiczna, higiena psychiczna, itp. Do najważniejszych należały 9-miesięczne kursy dla lekarzy powiatowych i kandydatów na stanowiska państwowe.
Dużym osiągnięciem w rozwoju działalności oświatowej Państwowego Zakładu Higieny było utworzenie w 1925 roku Muzeum Higieny, gdzie odbywały się praktyczne szkolenia słuchaczy Szkoły. W Muzeum wyróżniały się ekspozycje dotyczące chorób zakaźnych, higieny wsi, inżynierii sanitarnej i higieny żywności.
Prowadzona była również szeroka działalność wydawnicza. Od 1920 r. ukazywało się czasopismo naukowe: „Przegląd Epidemiologiczny”, przekształcone w 1923 roku w „Medycynę Doświadczalną i Społeczną”, oraz „Archiwum Chemii i Farmacji”, popularno-naukowa „Biblioteka Higieny Psychicznej” i w latach 1926-1937 „Kronika Epidemiologiczna”. Obok wydawnictw ciągłych publikowane były monografie na temat aktualnych zagadnień epidemiologicznych i sanitarnych, jak np.: „Zimnica, jej przebieg i zwalczanie”, „O pobieraniu materiałów do badań”, „Produkty biologiczne”, „Epidemiologia duru osutkowego” czy „Metodyka głównych badań bakteriologicznych stosowanych w PZH”. Wiedzę z zakresu nauk medycznych i nauk pokrewnych, udostępniała pracownikom Instytutu własna Biblioteka.
W latach 1940-1944 niemieckie władze okupacyjne, w obawie przed chorobami zakaźnymi, pozwoliły na ograniczoną, ściśle kontrolowaną działalność przeciwepidemiczną i sanitarną. Pod jej osłoną rozwinęła się działalność konspiracyjna, w której największe znaczenie miały: tajna produkcja szczepionki przeciwko durowi wysypkowemu dla ludności polskiej, potajemne dostarczanie jej do więzień i obozów koncentracyjnych oraz tajne nauczanie studentów zamkniętego Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.
Po wyzwoleniu Polski spod okupacji niemieckiej, kraj nasz, podobnie jak po pierwszej wojnie światowej, znalazł się w bardzo trudnym położeniu. Złą sytuację zdrowotną i ekonomiczną pogłębiał fakt ograniczonej swobody działania związanej z okupacją kraju przez wojska radzieckie oraz przemieszczaniem się ludzi, spowodowanym zmianą granic Polski. Wybuchły wielkie epidemie duru wysypkowego, duru brzusznego, durów rzekomych, błonicy, gruźlicy, kiły i innych chorób. Państwowy Zakład Higieny po raz drugi w swojej historii wziął udział w zwalczaniu epidemii na terenie całego kraju.
PZH swoją działalność wznowił w marcu 1945 roku, początkowo mając siedzibę w Łodzi. W tym czasie trwał remont budynków PZH w Warszawie, zdewastowanych i częściowo spalonych w wyniku działań wojennych. Przeniesienie do Warszawy nastąpiło w 1947 roku. Pod kierunkiem PZH wznowiły działalność dawne filie wojewódzkie. Zorganizowano, obok już istniejących, nowe filie PZH w Szczecinie, Wrocławiu, Gdańsku, Białymstoku i Rzeszowie.
W związku z nowymi potrzebami i zadaniami jakie stanęły przed Państwowym Zakładem Higieny konieczna była dalsza jego rozbudowa. Po reorganizacji, w 1951 roku Instytut składał się z 8 działów: Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej, Epidemiologii, Badania Żywności i Przedmiotów Użytku, Wodnego, Higieny Żywienia, Higieny Pracy, Chemii i Szkoły Higieny oraz zarządzał 14 filiami wojewódzkimi i 4 ekspozyturami terenowymi.
W ciągu 1951 roku problematyka niektórych działów uległa szybkiemu rozwojowi i przerastała ich dotychczasowe ramy organizacyjne. Stworzyło to potrzebę zorganizowania nowych instytutów i instytucji. Z Państwowego Zakładu Higieny wydzielono wytwórnie surowic i szczepionek, tworząc Zjednoczenie Wytwórni Surowic i Szczepionek. Dział Chemii stał się podstawą dla zorganizowania Instytutu Leków, a Dział Higieny Pracy dla utworzonego w Łodzi Instytutu Higieny Pracy. W późniejszych latach powstał Instytut Antybiotyków (1957 r.) oraz Instytut Żywności i Żywienia (1963 r.), których zalążkiem były Pracownia Antybiotyków i Dział Higieny Żywności PZH.
Nowy statut PZH zatwierdzony uchwałą Rady Ministrów z dnia 1952 roku nadał mu rangę instytutu naukowego. Z dotychczasowych filii wojewódzkich PZH utworzono samodzielne jednostki organizacyjne -wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne. Natomiast Państwowy Zakład Higieny stał się instytutem naukowym o charakterze specjalisty i konsultanta krajowego powołanego do prowadzenia badań naukowych w dziedzinie mikrobiologii, epidemiologii i higieny, szkolenia kadr w tych dziedzinach i sprawowania fachowego nadzoru nad działalnością stacji sanitarno-epidemiologicznych.
W latach 1953-54 duży i stale rozrastający się Dział Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej podzielony został na sześć niezależnych Zakładów – Bakteriologii, Wirusologii, Parazytologii, Badania Surowic i Szczepionek, Biochemii i Antybiotyków. W lipcu 1954 roku strukturę organizacyjną PZH tworzyło 13 zakładów (Epidemiologii, Bakteriologii, Wirusologii, Parazytologii, Badania Surowic i Szczepionek, Antybiotyków, Biochemii, Higieny Szkolnej, Higieny Komunalnej, Higieny Żywienia, Badania Żywności i Przedmiotów Użytku, Oświaty Sanitarnej, Dezynfekcji-Dezynsekcji i Deratyzacji oraz Ośrodek Badań Klinicznych, Dział Organizacyjno-Metodyczny, Biblioteka i Dział Administracyjno-Gospodarczy.
Kolejne lata przyniosły dalsze przeobrażenia struktury organizacyjnej Instytutu wynikłe z nowych potrzeb w zakresie zdrowia publicznego. W 1967 roku powstały nowe zakłady – Ochrony Radiologicznej i Radiobiologii, Immunopatologii, Samodzielna Pracownia Mikroskopu Elektronowego oraz trzy nowe działy naukowo-usługowe: Dział Planowania Działalności Naukowej i Nadzoru Specjalistycznego, Dział Informacji i Dokumentacji Naukowej z Biblioteką i Dział Dydaktyczny pod nazwą „Studium Sanitarno-Higieniczne”, który stanowił kontynuację dawnej Szkoły Higieny. Studium Sanitarno-Higieniczne przemianowane zostało w 1991 roku na Studium Zdrowia Publicznego.
W listopadzie 1992 roku, w związku z likwidacją Instytutu Medycyny Uzdrowiskowej, do Państwowego Zakładu Higieny włączono Zakład Tworzyw Uzdrowiskowych.
Przemiany strukturalne PZH, powstawanie nowych jednostek organizacyjnych były i są ściśle związane z nowymi programami zapobiegania i zwalczania chorób oraz strategią walki o zdrowie ludności.
Statut Państwowego Zakładu Higieny nadany przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej 30 października 1992 roku określa jako podstawowe zadanie Instytutu
„prowadzenie badań naukowych i usługowo-badawczych z zakresu higieny, mikrobiologii, epidemiologii i statystyki medycznej dostosowanych do potrzeb ochrony zdrowia ludności”
15 października 2007r. na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia (Dz. U. Nr 203, poz. 1466) zmieniono nazwę Państwowego Zakładu Higieny na Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
Szczegółowe zadania NIZP-PZH to między innymi prowadzenie:
„…badań związanych z zapobieganiem chorobom będących następstwem zmian w środowisku człowieka”,
„…działalności profilaktycznej na rzecz ochrony zdrowia”
oraz
„…sprawowanie specjalistycznego nadzoru w dziedzinie higieny, epidemiologii i mikrobiologii” …
Zgodnie ze Statutem, obecnie główne kierunki zainteresowań naukowych Instytutu to kompleksowe badania nad wpływem różnych czynników środowiska na zdrowie człowieka. Obejmują one zarówno problemy wynikające z działalności gospodarczej człowieka, jak np. badania dotyczące narażenia ludzi na chemiczne zanieczyszczenia środowiska, badania toksykologiczne pestycydów, narażenia na rakotwórcze skażenie środowiska, jak również badania związane z sytuacją epidemiologiczną chorób zakaźnych i inwazyjnych w kraju, w szczególności wirusowego zapalenia wątroby będącego od lat poważnym problemem, a także nowych niepokojących zjawisk, jak zakażenie wirusem zespołu nabytego upośledzenia odporności (AIDS). Z badaniami tymi są ściśle związane prace mające na celu doskonalenie metod oznaczania badanych czynników zagrożenia jak np. zanieczyszczeń chemicznych i mikrobiologicznych żywności i przedmiotów użytku, diagnostyki zakażeń bakteryjnych i parazytoz, itp. Państwowy Zakład Higieny jako Instytut Naukowo-Badawczy, kształci specjalistów, którzy cenieni są i zatrudniani zarówno w instytutach naukowych na całym świecie jak i jako eksperci Światowej Organizacji Zdrowia. Między innymi, pracownicy PZH jako specjaliści zatrudnieni przez WHO uczestniczyli w programie zwalczania ospy na świecie, organizacji światowego programu szczepień dzieci przeciw gruźlicy, tężcowi noworodków, błonicy, krztuścowi, odrze i poliomyelitis. Przygotowanie merytoryczne i doświadczenie pracowników Instytutu były podstawą do powołania w PZH 12 ośrodków referencyjnych.
Problematyka zdrowia publicznego stała się priorytetem działania Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny na przełomie wieków i w następnych latach. Wpływ NIZP-PZH na kształt i rozwój zdrowia wynika z realizacji zadań badawczo-rozwojowych, kompetencji pracowników i działalności opiniodawczej Instytutu.
Państwowy Zakład Higieny, oprócz prowadzonej od początku istnienia działalności naukowej, prowadzi również działalność usługową w kierunkach: badawczo-naukowym oraz konsultacyjno-opiniodawczym, m.in. w ramach kontroli państwowej badania antytoksyn, immunoglobulin, szczepionek i preparatów diagnostycznych w Zakładzie Badania Surowic i Szczepionek; działalność legislacyjną w zakresie opracowania norm i harmonizacji prawa polskiego z prawem Unii Europejskiej; metodyczno-organizacyjną; dydaktyczną w ramach Studium Zdrowia Publicznego oraz wydawniczą.
Wydawane są 3 kwartalniki: „Medycyna Doświadczalna i Mikrobiologia”, „Przegląd Epidemiologiczny” i „Roczniki PZH”; monografie po realizacji zadań badawczych, podręczniki np. „Choroby zakaźne i pasożytnicze – epidemiologia i profilaktyka” (7 wydań), wydawnictwa metodyczne i inne dotyczące sytuacji epidemiologicznej w Polsce i stanie zdrowia Polaków.
W strukturze NIZP-PZH są wyodrębnione dwa piony naukowe: Pion Analiz i Strategii w Zdrowiu Publicznym, który zajmuje się monitorowaniem i analizą stanu zdrowia ludności, analizami ekonomicznymi i systemowymi ochrony zdrowia, promocją zdrowia i prewencją chorób przewlekłych, problematyką kształcenia i komunikacji w zdrowiu publicznym oraz Pion Bezpieczeństwa Epidemiologicznego i Środowiskowego, który zajmuje się nadzorem nad chorobami zakaźnymi, ich szerzeniem się oraz czynnikami ryzyka, promowaniem szczepień i bezpieczeństwem szczepionek, diagnostyką oraz różnicowaniem drobnoustrojów chorobotwórczych, metodami unieszkodliwiania czynników zakaźnych, identyfikacją potencjalnie szkodliwych czynników w żywności, wodzie, powietrzu i wybranych elementach środowiska, a także oceną ryzyka zdrowotnego.
Laboratoria NIZP-PZH posiadają akredytację: Polskiego Centrum Akredytacji (PCA), Europejskiego Dyrektoriatu ds. Jakości Leków (EDQM), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz certyfikację Centrum Certyfikacji Jakości (CCJ). Ponadto pełnią funkcję krajowych laboratoriów referencyjnych i należą do Sieci Laboratoriów Kontroli Produktów Leczniczych OMCL (European Network of Official Medicines Control Laboratories– GEON). Akredytacja potwierdza uzyskiwanie wiarygodnych i precyzyjnych wyników badań w obszarach związanych ze zdrowiem, bezpieczeństwem żywności i środowiskiem. Akredytowane laboratoria mogą być uznawane przez zainteresowane instytucje w krajach będących sygnatariuszami wielostronnych porozumień (MLA/ MRA). Działania związane z funkcjonowaniem zintegrowanego systemu zarządzania nadzorowane są przez Biuro ds. Zarządzania Jakością.
Coroczne „Sprawozdanie z działalności NIZP-PZH” zawiera opisy zadań badawczych, realizowanych w ramach tematów statutowych i grantów, projektów badawczych UE pod kierownictwem NIZP-PZH i jako współwykonawcy, projekty badawcze Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego / Narodowego Centrum Nauki.